Artikel 1 van de Nederlandse Grondwet verbiedt niet alleen discriminatie, maar verplicht ook tot gelijke behandeling. Er ontbreekt in Nederland echter heldere wetgeving die overheidsinstanties aanzet gelijke behandeling en kansen te bevorderen en discriminatie actief tegen te gaan. De huidige aanpak is te reactief, versnipperd en vrijblijvend. Dit stelt de Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme in het rapport ‘Gelijkheidsplicht Publieke Sector: naar wettelijke verankering van een proactieve aanpak van discriminatie door de overheid’. De commissie pleit hierin voor invoering van een gelijkheidsplicht voor alle publieke taken van overheidsinstanties.
In Nederland zijn er verschillende wetten die gelijke behandeling regelen, bijvoorbeeld op het gebied van onderwijs en de arbeidsmarkt. Ook artikel 1 van de Nederlandse Grondwet en internationaal recht bepalen dat burgers niet gediscrimineerd mogen worden en – in gelijke gevallen – gelijk behandeld moeten worden. Voor overheidshandelen ontbreekt echter nadere regelgeving die de overheid verplicht bij het opstellen en uitvoeren van wetgeving en beleid rekening te houden met gelijkheid.
“Hoewel de overheid niet opzettelijk wil discrimineren, gebeurt het toch geregeld. Niet omdat mensen of instanties kwaadwillend zijn, maar omdat zij blind kunnen zijn voor verschil,” stelt commissievoorzitter Joyce Sylvester. Gelijke behandeling vraagt om een proactieve houding en het voorkomen van discriminatie in plaats van repareren. Sylvester: “Reactief beleid dat pas ingrijpt als het misgaat, komt per definitie te laat. Dat is zorgelijk, omdat discriminatie door de overheid vergaande gevolgen heeft voor mensenlevens en hersteloperaties de samenleving miljarden kosten.”
Kantelpunt
Volgens internationale en Europese verdragen moet Nederland effectieve anti-discriminatiewetgeving voor de publieke sector opstellen en handhaven. Recente voorbeelden van discriminatie door de overheid tonen aan dat de Nederlandse wetgeving op dit punt nog onvoldoende effectief is. De invoering van een gelijkheidsplicht voor de publieke sector kan dat veranderen en daarmee een kantelpunt zijn. Zo’n wettelijk kader bepaalt dat overheidsinstanties gelijkheid vast onderdeel maken van professioneel bestuur, beleid en uitvoering. Sylvester: “Geen extra regels, maar een andere manier van kijken en werken en in verbinding met de samenleving. Gericht op het beter afstemmen van wetten, beleid en praktijk op de samenleving en het vergroten van vertrouwen in een overheid die recht doet aan alle burgers.”
Verenigd Koninkrijk en Ierland
In andere landen bestaat zo’n wettelijke plicht voor gelijkheid al langer. De Britse en Ierse Public Sector Equality Duties kunnen als goede voorbeelden worden gezien. In het Verenigd Koninkrijk en Ierland is wettelijk vastgelegd dat overheidsinstanties verantwoordelijk zijn voor het uitbannen van discriminatie en bevorderen van gelijke behandeling en gelijke kansen. Zij moeten bijvoorbeeld verplicht nagaan of besluitvorming bepaalde groepen benadeelt en mensen actief betrekken bij beleid dat hen raakt. Ze moeten bovendien publiekelijk rapporteren over acties om discriminatie tegen te gaan. Een vergelijkbare aanpak kan Nederland helpen discriminatie door de overheid te voorkomen.
Van start
Het invoeren van een wettelijke gelijkheidsplicht kost tijd en vraagt investeringen in kennis, infrastructuur, capaciteit, middelen en brede maatschappelijke betrokkenheid. De staatscommissie roept de overheid dan ook op om, samen met betrokken partijen, te starten met het verkennen van een passend wettelijk kader voor de Nederlandse overheid. Om dit proces aan te jagen, adviseert de staatscommissie stapsgewijs te werk te gaan. De overheid kan van start met een lichte variant die zich richt op bewustwording en het stimuleren van antidiscriminatiebeleid. Als dit niet voldoende effectief blijkt, kan worden overgegaan naar een middenvariant met verplicht antidiscriminatiebeleid en de mogelijkheid tot ingrijpen, of naar de meest uitgebreide variant met duidelijke regels voor informatie- en rapportageplichten en extern toezicht. “Een wettelijke gelijkheidsplicht voor alle delen van ons Koninkrijk is geen luxe, maar een cruciale stap richting een rechtvaardige en inclusieve samenleving,” onderstreept Sylvester.